Nana’s aan zee
Dit najaar toont museum Beelden aan Zee in Scheveningen het kleurrijke en ogenschijnlijk vrolijke werk van de Franse beeldhouwer Niki de Saint Phalle (1930-2002). Een mooi overzicht van dit uitbundige oeuvre, waarin de welbekende Nana’s de hoofdrol spelen.
‘Most people don't see the edginess in my work. They think it's all fantasy and whimsy’, zei Niki de Saint Phalle eens over de kritiek op haar werk. Het is inderdaad vrij verleidelijk om de kleurrijke sculpturen te verwarren met de vruchten van een lichtzinnige speelsheid. Toch vormen ze een serieus, ietwat hippie-esk pleidooi voor peace, love and understanding en gelijke rechten voor vrouwen. Vanwege haar vooruitstrevendheid en opvattingen over female empowerment is De Saint Phalle voor degenen die zich enigszins in het werk verdiepten, uitgegroeid tot een belangrijke inspiratiebron. Museum Beelden aan Zee laat met zo’n tachtig sculpturen, dertig werken op papier en diverse objecten, zoals vazen, stoelen en een fontein, de artistieke ontwikkeling en strijd van De Saint Phalle zien.
Rode vijgenbladeren
Niki de Saint Phalle wordt in Frankrijk geboren als Catherine Marie-Agnès in een oude, aristocratische familie. Wanneer de beurskrach in 1929 een jaar later ook haar verwoestende werking op het familiekapitaal laat blijken, splijt het gezin De Saint Phalle in tweeën. De pasgeboren Marie-Agnès gaat bij haar grootouders in de Bourgogne wonen, haar ouders verhuizen naar het Amerikaanse Connecticut. Drie jaar later worden ze herenigd en niet lang daarna verhuist het volledige gezin naar New York. Daar wordt de opvoeding overgenomen door een gouvernante met de bijnaam ‘Nana’ en Marie-Agnès krijgt voortaan de bijnaam ‘Niki’.
De vrolijke bijnamen verbloemen een traumatische jeugd in een streng katholieke omgeving, met een temperamentvolle en gewelddadige moeder en een vader die Niki op haar elfde zou misbruiken. Op volwassen leeftijd maken Niki’s jongere broer en zus door die getroebleerde jeugd zelfs een einde aan hun leven. Niki zoekt vooral een uitlaatklep. Op school schildert ze bijvoorbeeld de vijgenbladeren voor de genitaliën van de klassieke sculpturen in de gangen rood. Later noemt ze dat haar eerste ‘creatieve daad’.
De vlucht naar Parijs
Op haar achttiende vlucht Niki het huwelijk in en werkt als fotomodel voor bladen als Vogue en Harper’s Bazaar. Samen met man Harry Matthews vlucht ze verder naar Europa, waar een studie theaterwetenschappen volgt en ze moeder wordt van dochter Laura. Algauw klopt haar traumatische jeugd aan en De Saint Phalle krijgt een zenuwinzinking, waarvoor ze intensief wordt behandeld met elektroschokken. Tijdens haar herstel gaat ze voor het eerst schilderen en dat bevalt zo goed, dat ze haar studie stopt om zich volledig op het kunstenaarschap te storten. Ondanks de geboorte van zoon Philip, blijkt die drang naar het kunstenaarschap zo groot dat De Saint Phalle in 1960 haar man en kinderen verlaat. Het familieappartement bouwt ze om tot atelier en niet veel later krijgt ze een relatie met de kunstenaar Jean Tinguely, met wie ze veelvuldig gaat samenwerken en uiteindelijk ook zal trouwen.
Vrouw met geweer
De grote doorbraak laat niet lang op zich wachten, want algauw trekt De Saint Phalle veel aandacht met haar ‘Tir’-performances. Hierin schiet ze op doeken waarop onder dikke lagen gips zakjes met verf hangen. Eén raak schot veroorzaakt een kleine ravage, omdat het verf uit de zak spat en het maagdelijk witte oppervlak bezoedelt. Die vernieuwende performances veroorzaken kleine commoties door het grote contrast tussen het geweer, het geweld en de chaos tegenover de mooie, jonge vrouw, vaak gekleed in een wit strak pak. Dankzij de succesvolle ‘Tirs’ mag De Saint Phalle zich vervolgens als enig vrouwelijk lid aansluiten bij de kunstenaarsgroep Nouveau Réalisme, waarvan ook Tinguely en Yves Klein lid zijn.
Nana Power
Terwijl De Saint Phalle zich verder ontwikkelt tot activistische kunstenaar en rebelleert tegen mannen, macht, religie en de rol van de vrouw in de maatschappij, groeit haar kunstenaarsstatus. Ze gaat grote koppen van papier-maché maken en ‘bruiden’ behangen met plastic poppen, bloemen en speelgoed. Die werken vormen de opmars naar de welbekende Nana’s. De eerste daarvan ontstaat op papier, als ze een tekening maakt van een zwangere vrouw. De eerste echte sculpturen maakt De Saint Phalle met dochter Laura in 1965 van stof en wol over een metalen frame. Ze geven de sculpturen namen van goede vriendinnen, zoals Bénédicte en Frederica. Later maakt ze de Nana’s van gips en polyester en beschildert ze in bonte kleuren.
De Nana’s blijken een tijdloos succes. En dat is niet vreemd; ze zijn een ode aan de vrouwelijkheid, refereren aan de Griekse godin Venus en doen denken aan de matriarchale oermoeder, waarvan de ronde vormen al zo’n 25.000 jaar geleden zijn vastgelegd in een beeldje als de Venus van Willendorf. De huppelende en dansende sculpturen hebben bovendien een aanstekelijk joie de vivre en bulken van de ‘Nana Power’; het zijn sterke, zelfbewuste en verleidelijke vrouwen waar je niet omheen kunt. Tegelijk verbloemen ze met hun kleurrijke vrolijkheid ook het grote verdriet waarmee De Saint Phalle nog altijd worstelt. In die optelsom zijn ze volop actueel door de #MeToo-beweging.
Tuin vol vreugde
De Saint Phalle wordt tijdens haar volwassen leven ook geteisterd door gezondheidsproblemen. Soms moet ze op doktersadvies ook een ander klimaat opzoeken. Zo ontdekt ze het veelkleurige werk van architect Antoni Gaudí en raakt verkocht van het door hem ontworpen Park Guëll. Die invloed komt later in haar werk ook terug als ze een reeks ‘architectonische sculpturen’ maakt waarin je zelfs kunt wonen. Zo maakt ze een monumentale Nana van 28 meter lang als entree van het Moderna Museet in Stockholm – helaas afgebroken na afloop van de tentoonstelling.
Naar voorbeeld van Gaudí droomt ze ook van haar eigen ‘tuin vol vreugde’. Vanaf de jaren zeventig werkt ze daaraan in Toscane. Voor haar Giardino dei Tarocchi (Tarot Tuin) ontwerpt ze 22 monumentale sculpturen die samen de levensweg vormen die iedereen op aarde moet afleggen. Om de tuin te financieren, ontwerpt ze werken in oplagen. Zo maakt ze stoelen, vazen en lampen die in galeries worden verkocht. Met haar populaire, zelfontworpen parfum kan ze uiteindelijk maar liefst een derde van haar tuin financieren.
Terug naar zee
In 1998, na bijna twintig jaar bouwen en vier jaar voor haar dood, opent de Tarot Tuin eindelijk voor het grote publiek. Op dat moment is De Saint Phalle, vanwege longemfyseem en astma-aanvallen en geteisterd door ernstige artritis, teruggevlucht naar de Verenigde Staten. In San Diego vindt ze een klimaat dat beter is voor haar beschadigde longen, die naast IgA-deficiëntie ook te kampen hebben gehad met het vele inademen van giftige dampen tijdens het werken met polyester. Uiteindelijk overlijdt De Saint Phalle op 71-jarige leeftijd aan COPD.
Al deze elementen van de kunstenaar, van de tragische jeugd, het modellenbestaan en de vlucht naar Europa, tot de enorme wilskracht en de politieke statements, komen terug in de overzichtstentoonstelling van Beelden aan Zee. Een perfecte plek om alle uitbundigheid van De Saint Phalle op je af te laten stormen en om vervolgens al die heftigheid, met blik op zee, van je af te laten waaien.
De tentoonstelling Niki de Saint Phalle aan Zee loopt van 5 oktober tot en met 1 maart 2020 in museum Beelden aan Zee in Scheveningen. De tentoonstelling legt een directe link naar de ligging van het museum, maar ook naar haar 25-jarig bestaan. Beelden aan Zee is namelijk in 1994 gebouwd aan het Scheveningse Noordzeestrand, speciaal voor de omvangrijke sculpturencollectie van het verzamelaarsechtpaar Scholten-Miltenburg. Onderdeel van die collectie is een groot, kleurrijk sculptuur van een vrolijk ballend duo in badkleding: Les Baigneurs van Niki de Saint Phalle.
Kijk voor actuele prijzen en openingstijden op: www.beeldenaanzee.nl
